Vroeger zag je ze vaak: reproducties van schilderijen van huilende zigeunerjongetjes. Als kind vond ik dat echt scháttige plaatjes, maar mijn ouders vertelden me dat het nepkunst, kitsch was. Ik vroeg toen niet door hoe ze dat wisten, of hoe ik kitsch kon herkennen. Als mijn ouders dat zeiden, was het waar.
Bij Bob Ross, eind jaren ’80, begon ik zelf door te krijgen dat niet alle schilderijen kunst hoefden te zijn. Met zijn video’s leerde Bob je alle trucjes om een landschap te schilderen. Trucjes dus, geen eigen manier om iets te verbeelden, maar een vaste manier: zó schilder je een berg, een dennenboom enzovoort.
Dat je van kunst heel moeilijk een definitie kunt geven, weet je inmiddels. Helaas is kitsch net zo’n vage term als kunst. Wat wel duidelijk is, is dat het geen positieve benaming is. Je kent het programma ‘Tussen kunst en kitsch’; de ‘echte’ kunst is veel geld waard, de ‘nepkunst’ ofwel kitsch is waardeloos.
Kennelijk bestaan er artistieke uitingen van hoge kwaliteit (kunst) en van lage kwaliteit (kitsch).
Vroeger vond men kitsch smakeloze, laagdrempelige, lelijke, slechte, sentimentele of overdadige kunst. Het was iets van de massa. Vaak werd iets uit oude culturen op een overdreven manier gebruikt. Bijvoorbeeld opzichtige zuilen in de voorgevel van je huis verwerken, met een ‘Romeins’ beeld erbij. Of ken je Schloss Neuschwanstein, het witte nep-sprookjeskasteel in Duitsland? Ook zo’n voorbeeld van een kitscherige bouwstijl.
Wie bepaalt eigenlijk wanneer iets kunst of kitsch is? Kitsch was een woord dat kunstenaars vooral onderling gebruikten, over collega’s van wie ze het werk minder goed vonden. Maar die mening kan zomaar veranderen.
In 1989 kocht het Stedelijk Museum Amsterdam voor veel geld een werk van Jeff Koons, waarvan heel Nederland schande sprak. Het was een porseleinen varken met de titel ‘De banaliteit binnenhalen’ (zie de foto), dat hij niet eens zelf had gemaakt maar had láten maken. Het beeld is een uitvergroting (ongeveer 1 x 2 meter groot) van de beeldjes die je toen vaak in het interieur zag. ‘Superkitsch uit oma’s porseleinkast’, noemde men het beeld.
De grenzen tussen kunst en kitsch vervaagden hiermee. Postmoderne kunstenaars nemen vaak iets uit de massacultuur over in hun kunst, en maken doelbewust kitscherige kunst. Meestal zit daar wel wat ironie achter, of juist het verheerlijken van de volkscultuur. Tegenwoordig vinden de meeste mensen Koons werk wel ‘kunst’, kunst met een knipoog.
Maar waarin zit nou het verschil tussen kunst en kitsch? Wat geeft het werk zijn waarde? Ik ga een poging wagen.
Iemand maakt een artistiek werk, in welke techniek dan ook. Er zijn dan twee mogelijkheden:
- Het werk trekt je aandacht en zorgt dat je blijft kijken. Het blijft interessant om te zien, geeft je een nieuwe kijk op jouw wereld, maakt een emotie bij je los of vertelt je een interessant verhaal in beelden. Je hebt zoiets nog nooit eerder gezien.
- Je kijkt naar het werk, maar het blijft je niet boeien. Het beeld is cliché, een algemene manier om het onderwerp te verbeelden. Het lijkt alsof je het al vaker hebt gezien. Het werk roept misschien wel emoties op, maar op een heel clichématige manier. Het beeld is gladjes afgewerkt, het ‘leeft’ niet.
Met andere woorden: zie je iets verbeeld op een bijzondere, creatieve manier, waardoor het beeld je lang blijft boeien, dan is de kans groot dat je het ‘kunst’ noemt. Zie je iets op een clichémanier verbeeld, waardoor je snel uitgekeken bent, dan zal het eerder onder kitsch vallen.
Tussen kunst en kitsch is volgens mij geen harde grens, maar een overgangsgebied. Het voordeel van een clichémanier van weergeven is dat mensen het eerder herkennen en het gemakkelijker in het oog ligt. waarschijnlijk verkoopt het daardoor zelfs makkelijker. De huilende zigeunerjongetjes waren in mijn jeugd tenslotte een enorm verkoopsucces.
Ben je het met me eens? Maakt dit het onderscheid tussen kunst en kitsch iets duidelijker? Je mag me aanvullen of verbeteren, graag zelfs.
En waar Jeff Koons thuishoort? Ik durf het niet te zeggen… Hij is de op één na best betaalde kunstenaar ter wereld, dus ik denk dat het hem niet uitmaakt wat wij vinden.
Durf je jouw werk een plek te geven tussen kunst en kitsch? Waar sta jij? Ik ben benieuwd, laat het me weten!
